Grek qazınaları - 20

tösekten julıp aldı da, qum toltırğan qapşıqtay basınan asıra
köterep, bar küşemen yedenge laqtırıp kep jeberde.
— Şliman hanımnıñ qasında bol. Qamqorlıq jasa,— dep
buyırdı ol Poliksenağa. Öze yesenen tanıp qalğan Fotidiste jerden
köterep aldı.— Mına hayuandı,— dede Sofyağa qarap,— öz bölmeme
äketem. Qojayın qaytıp oralğanşa tırp yetkezbeymen. Qojayın
buyırsa, janın jahannamğa jeberem.
Ol Fotidiste alıp şığıp kette. Poliksena orındığın tösekke
jaqındatıp, Sofyanı qolınan ustap jubatu ayta bastadı.
Sofya köz jasına yerek berep, tünemen yeñerep jılap şıqtı. Berese
qaltırap toñıp, berese küyep-janıp jattı. Poliksena onıñ beteqolın juıp aluına kömekteste, sosın şötkemen jaqsılap şaşın
tarap berde. Beraq, mañdayı ot bop janıp tur yede jäne jürege de aynıp
turğan. Tañ atqasın berneşe qaytara qusıp tastadı.
— Keşkene uyıqtap alıñız. Men yeşqayda ketpeymen, qasıñızda
otıram,— dep ötende odan Poliksena.
Sofya uyqılı-oyau halde jatıp köz şırımın aldı, beraq tündege
sumdıqtıñ sanasın seskendergene sonşa, äldeneşe märte şoşıp
oyanıp ayqay sap tösekten atıp turdı.
Genri Şanaqqaladan tañ aldında şıqqan. Jolşıbay yeş jerge
ayaldamay suıt jürep otırıp, säskede üyene kelde. Sofyanı körgen
bette ürey tolı ünmen:
— Au, sağan ne bolğan?!—dep ayqaylap jeberde.
Poliksena zıp berep şığıp kette.
Sofya jügerep barıp küyeueneñ moyınına asılıp, bar dauısımen
baqırıp qoya berde. Genri öze joqta ne bolğanın anıqtap belgenşe
bertalay uaqıt ötte. Sofya mıñ müderep äñgemesen aqırı ayaqtap
şıqqanda ol aşudan jarıludıñ az-aq aldında otırğan.
— Qayda ana oñbağan? Tap qazer öltereyen.
— Qajet yemes,— dep sıbırladı Sofya bayau ünmen.— Onıñ
sıbağasın Yannakisteñ öze-aq berde. Ol sonıñ bölmesende jatır.
Uzamay ızadan qalş-qalş yetken Genri de qaytıp oraldı.
Yannakis ana hayuanğa atşa menep alıptı. «Basın kötergen sayın
jaqsılap judırıq jegezep qoyam» deyde. Dramalidan arba äkeluge
adam jeberdem. Yannakis ananı baylap jatır. Bez onı Şanaqqaladağı
türmege jöneltemez. Erep-şerep on jıl zındanda otırıp körsen. Oğan
sol ğana layıq.
Sofya bar küşen jumsap, oyın jinaqtauğa tırıstı.
— Joq, Genri, olay jasama. Bunı jurttıñ belmegene durıs. Onsız
da özem uyattan örtene jazdap otırmın.
— Qanday uyattan? Ne üşen?
— Özem jayında jurttıñ ösek taratqanın qalamaymın... Bolğan
oqiğa jaylı deymen. Onday äñgemene kötere almaymın.
— Yeşkem de yeşteñe aytpaytın boladı. Sol üşen sağan uäde bereyen.
Sofya onıñ betene beten basıp turıp, jalınışpen sıbırlap:
— Ötenem senen, Errikaki. Qaytarıp jebere sal,— dede.
Beraz ünsez turğan soñ Genri aqırı amalsız keleste.
— Jaraydı. Özeñ ötenep tur yekenseñ — jebereyen. Beraq, bul tübe
sonda barmay tınbaytın adam,— dede.
Genrideñ Sofyağa degen qamqorlığı üdey tüste. Ber sätke bolsa da
közden tasa qılmauğa tırıstı, öze qazba basına ketken kezde qasına
otıruğa Poliksenanı jeberde. Üy sırtında tünnen beter tünerep,
Yannakis sendelep jürde. Keşkesen Genri onı bala qusatıp äldilep,
alaqanına salıp uyıqtattı. Sofya jılauın qoyğan, beraq oqtınoqtın denesen derel kezep keteten.
— Uaqıt bären de umıttıradı, qalqam. Teñez suın sorğan gubkaday
ol da jağımsız yestelekterdeñ bären öz boyına jinap aladı. Sosın sen
bul gubkanı jağımsız yestelekteremen qosıp bılay laqtırıp
tastaysıñ.
— Ärine, uzamay-aq umıtarmın-au. Meneñ qazba basına barğım
kelede. Qattı sağındım.
Kündez Dokostan, Genrideñ Şanaqqaladağı agentenen, şabarman
kelde. Bibe Viktoreyä Sofyağa telegramma jeberepte. Onda: «Äkeñ
küysez. Tezerek kel», delenepte.
Ökeneş-küyeneştereneñ bäre bılay qaldı. İkon aldına yetpetenen
tüsep, qudaydan äkesene densaulıq telep, januşıra jalbarına
bastadı. Yannakis Genride akropolğa qaray sozılğan tereñ
tranşeyänıñ eşenen taptı. Sofya zattarın tez jinastırdı. Berneşe
minuttan keyen Genri de kelde. Telegrammanı oqığan soñ, Sofyanı
quşağına qısıp aqırın ğana süyep aldı. Sosın şabarmanğa aqşa
berep, küyme jaldauğa jeberde. Amerika konsuldığındağı Djordj
Bokerge Konstantinopoldan Pireyge jüreten alğaşqı parohodtan
kayuta alıp qoyu jönendege öteneşe jazılğan telegrammanı da
sonımen berge jöneltte.
— Bez bes künde jetemez. Säte tüsse tepte tört künde jetep qaluımız
ıqtimal. Äkemez tözemde adam ğoy, bez oğan kömek körsetep ülgeremez,—
dep jubattı ol onı.
— Joq, janım, mene Şanaqqalağa şeyen şığarıp sal da,
Konstantinopoldıñ parohodqa otırğızıp jeber. Mundağı jumıstı
toqtatuıña bolmaydı. Onsız da bezge türekter, türekter bolmasa
Frenk Kalvert kez-kelgen minutta kederge kelterue mümken.
— Mağan aldımen sen kerekseñ.
— Jumısıñ oydağıday jürep jatsa meneñ de köñelem tınış.
Jalğız jebergeñ kelmese, bälkem, özemmen berge Poliksenanı ala
ketermen?
Genri Yannakiske suraqtı jüzben köz tekte. Anau buğan beyne ber
medal alğanday mäz bola yezu tarttı.
— Poli Şliman hanımğa kütuşe boladı. Äre Afinını da körep
qaytadı.
Pireyde kemeden baspaldaqpen tömen tüsep kele jatqan Sofya
qarsı aluşılardıñ arasınan özen ezdep mazasızdanıp turğan
Spirostı körep qaldı. Ber jamandıqtıñ bolğanın berden añğardı:
ädettege boyküyez Spiros jüdep, öñe quqıl tartıp, eştey şirığıp
ketepte.
Sofya judırığın tas qıp tüyep aldı. Spiros onı iığınan
quşaqtadı.
— Bolğan eske şara bar ma, qımbattım...
— Papam qaytıs boldı ma?
— İä, ötken tünde.
— Aqırı qoştasa almay da qaldım-au.
— Kele jatqanıñdı belde, öze de sene körep ketsem dep arman yetumen
boldı. «Men üşen Sofyanı betenen tüyeñder, onı ardaq tutqanımdı
aytıñdar», dede üzeler aldında.
Sofya basın Spirostıñ iığına qoyıp yeñerep jılap jeberde.
— Yende bez qaytpekpez?— dep kemseñdede ol.— Bükel ömeremez
sonımen berge ötep yede ğoy. Yende onıñ külkesen de, äzel-qaljıñın da
yesti almaymız, ol qusap bezde jubatatın da yeşkem joq.
— Sene tüsenep turmın. Bez üşen bul da ber Akropoldıñ ayaq
astınan jer qoynına tüsep ketuemen berdey tosın oqiğa boldı.
— Mamam qalay?
— Naşar. Sen barğasın jeñelder. Mınau seneñ zattarıñ-au deymen?
— Sonda ol nemen auırıp yede, Spiros?
— Ol kün sanap jüdey berde. Däreger bunı asqazan page deyde.
Afinığa kelgen soñ Sofya Poliksenanı Muzalar köşesene jeberde
de, öze Spirospen berge Kolonğa deyen küyme jaldadı. Ol yesekteñ
qoñırauın qağam degenşe Marigo yesekte aşıp ta ülgerde. Sofya
berden anasına bardı. Quşaqtasıp alğan äyelder jubatu bermey uzaq
jılap-sıqtastı. Andromaha üyde joq yede. Georgios qaytıs bolğannan
keyen Katingo onı öz üyene alıp ketken.
Bibe Viktoreyä Sofyanı Georgiostıñ mäyete qoyılğan qonaq
bölmege alıp bardı. Oğan yeñ täuer kostyume kigezelepte. Köpşekpen säl
biektetelgen bası közdere jumıq qalıpta şığısqa qarap jatır. Bas
jağı men ayaq jağında şıraq janıp tur. Marqumnıñ janı üyge
qaytıp oralarday bolsa jağılğan şamdar oğan jol körsetep turuğa
ties-tuğın.
Bölmege semya müşelere tügel jinalıptı. Bäre de qara kienepte.
Dostarı men tuıstarı berenen soñ bere kerep jatır. Svyaşennik te
kelep, spitrahilen kiep, ladan tutatıp, qısqaşa uağız ayttı. Mäyet
janında alqa-qotan otırğan äyelder dauıs salıp jılay bastadı.
Yerkekter
körşe
bölmede
yede.
Äyelderdeñ
bere
Georgios
Engastromenostıñ ezge qasietteren tezep, älsen-älsen joqtau aytıp
qoyadı.
Anasınıñ qolın qattı qısıp ustap alğan Sofya tel qatpastan
sazarıp turdı. Bölmege tabıt äkelenep, oğan Georgiostıñ mäyete
salınıp, gülmen kömkerelde. Şıraqtar öşerelep, aynala qarañğı
tarttı. Sosın «uyqısız jarıq» jağıldı. Bul qırıq kün boyına
janıp turatın boladı. Tuıstarı bölmede qalıp, sıbırlasa
söylesep, Georgiostıñ qayırımdılığı men qanağatşıldığın yeske
alısıp otırdı.
Yerteñene tañerteñ tabıt şığaruğa yeke svyaşennik pen ber dyakon
kelde. Tört yerkek tabıttı iıqtarına köterde. Qoldarına şıraq
ustağan svyaşennikter jol bastap jürde, olardan keyen kadilosın
oñdı-soldı bulğañdatıp dyakon kele jattı. Tabıttıñ soñına bibe
Viktoreyä men balaları eleste. Protsesseyä köşeneñ buralañburalañımen şerkeuge qaray bet aldı. Olardıñ qarası körengen
boyda äyelder üylereneñ terezeleren tumşalap, saudagerler
dükenderen jauıp jattı.
Şerkeude tabıttıñ bas jağı şığısqa qaratılıp qoyıldı, yeke jaq
betene jaqın-jurağattarı otırdı. Şerkeu qızmete ber sağatqa juıq
uaqıtqa sozıldı, sosın svyaşennik «soñğı ret süyü» räsemen
orındauğa şaqırdı. Sofya äkeseneñ keudesendege ikondı süyde.
Orındıqtar yesek jaqqa qaray aparıldı. Dostarı men tuıstarı
berenen soñ bere kep köñel aytıp jattı.
Tabıt jerleu arbasına auıstırıldı. Şığarıp saluşılar
Afinınıñ ortalıq ziratına deyenge qayğılı joldı jayau jürep ötte.
Sofya üşen bul ömeremen qoştasumen teñ närse boldı. Öytkene,
äkeseneñ ölememen berge öz boyındağı äldeber närse qosa şeyet
bolğanday, jastıq şağımen, kerşeksezdegemen qoştasqanday äser
alğan. Tabıt qaberge tüserelgen soñ, svyaşennik tömenge krest
sulbasın jasap topıraq tastadı da, şırağdannan may tamızıp, ber
şökem kömer men ladan laqtırdı. Sofya men tuıstarı ber-ber uıs
topıraq tastadı. Qaberge topıraq toltırıldı, jer betende jaña
tömpeşek payda boldı. Beyetteñ janında berde-ber tüyeren jerge
tüsermey tätte nan jelende, şarap eşelde. Tuıstarı zirat basına türle
tağamdı mol ğıp ala kelepte: Georgios jerde äle qırıq kün qatadı,
mına bata alğan tağam oğan jumaq jaqsılıqtarın kütu kezende
kömegen tigezbek. Zirattan köñeldere jer bop oraldı.
Sofya Andromahanı alıp keluge Katingomen berge bardı.
— Jüregemde beyne ber tas jatqanday. Beraq, Andromaha yeşteñe
sezbeuge ties. Ol bäreber däneñege tüsenbeyde, tek köñelene bosqa alañ
kerede.
Yerteñnen keşke deyen Sofya men Poliksena Andromahamen
aynalıstı. Qız qaqpay körmey, yerke bop ösep kele jatır yede. Kündez
Sofya anasına barıp qaytatın. Özeneñ köñelsez jañalıqtarın: ne
esteren belmey dal bop jürgenen, anasınıñ uzaqtı kün boyı köze
jastan keppeytenen aytıp Genrige künbe-kün derlek hat joldap
jattı. Bibe Viktoreyä küyeuenen mäñge-baqi qol üzgendege jaylı oyğa
köndege almay jürde.
Üşe men toğızı berelep, beyneber marqummen berge toy toylap
jatqannıñ räseme jasalıp, kutyu jelende. Sofya bunıñ bäre de
mäjusilek ğurıp yekenen beleten: bular yejelge Gretseyädan auısıp, onı
hristiandıq den öz maqsatına ıñğaylap alğan. Osı sät ol ötkende
Olimp mañında jolıqqan kepke qayta kez boldı; özeneñ berden yeke
ömerde bastan keşep jürgene, bulardıñ yekeueneñ arasında mıñdağan
jıldar jatqanı jaylı oy arqasın ayazday qarıp ötte.
Tün bolsa tañ atıp bolmaytın, tañ atsa kün batıp bolmaytınday
körende. Tağı da qalay jarıların belmey dağdardı: tuıstarın tastap
ketu de ayanıştı, Genride jalğız qaldıru da qiın. Öz basına salsa
Genrige, Troadağa, qumırsqanıñ ileuendey qujınağan jotalarına
jetuge uşarğa qanat tappay jürgen. Qaşan köresetenderen belmey
abırjıp betken.
Genriden kelgen hat barlıq qobaljuların bılay ısırıp
tastadı.
«Troya, 14 may 1873 jıl.
Ardaqtı da asıl jarım, yerte me, keş pe bäremez de qaderle äkeyeñ
ketken jolmen sapar şegetenemez jaylı oydı yeske alsañ bälkem sabır
yeterseñ. Ayalı alaqanıñdı añsaytın qızımız üşen sabır yet. Ketken
adamdı köz jası qayta oralta almaytının oylap, sabır yet. Jäne
onıñ nağız şınayı baqıttıñ qızığına keneleten basqa dünie üşen
bu dünieneñ äure-sarsañınan, qayğısı men qaseretenen qol üzgen nağız
hristian yekenen oylap, sabır yet.
Al, yeger qayğıñ buğan da basılmaytın bolsa, onda parohodqa otır
da, özeme kel. Jürektege şereñde tarqatıp, süykemde janarıñdı
qaytadan uşqın attıru üşen qolımnan kelgenneñ bären de esteymen».
Sofya Andromahanı Katingoğa aparıp tastadı da, Poliksenamen
berge zattarın jinastıra bastadı. Spiros olardı Pireyge şığarıp
saldı.
Genri onı Şanaqqaladan qarsı aldı. Olar Kalvertterge soqqan
joq. Genrideñ bul jolğı saparı, jalpı, jaysız sapar boldı. Skey
qaqpası men Priam sarayın tapqandarın yestegen Frenk özene tiesele
bölekte qazuğa üzelde-keselde tıyım saldı. Jaña gubernator İbragimpaşağa
jasağan
vizitter
de
köñel
könşetpede:
Türkeyä
territoreyäsındağı barlıq arheologeyälıq oljalardı qadağalap
otıratın zañ aqırı jasalıp betep, tek sultannıñ nemese halıq
ağartu ministreneñ qol qoyuın ğana kütep jatır yeken.
Tas üylerene qadam basqan kezende Sofyanı Fotidis jaylı yestelek
qayta oralıp, azapqa salıq jüre me degen ürey buğan. Beraq, äkeseneñ
öleme bunday närseler jaylı yestelekte bılay serpep tastağan yeken. Äre
onday uayımğa salınarlıq uaqıtı da bolmadı: kelgen boyda Genri
onı Priam sarayınan tabılğan — pel süyegenen jasalğan joralıq
müsenşeler men qaru-jaraqtı körsetuge jumıs bölmesene yertep äkette.
Ğajayıp körkem vazalar da osında tur yede — üş jıldı qazba
jumıstarınıñ eşende munday närse yeşqaşan jolıqpağan.
Afinağa arnalğan, japalaqtıñ bası beynelengen, moyınında
alqası bar qoñırqay vaza Sofyağa äserese qattı unadı. Bereuene Genri
«közelderekte vaza» degen at berde. Munda baltırına şeyen jeteten
uzın burımdı kariatida formasında jasalğan tağı ber sauıt bartuğın. Yeñ soñınan Genri oğan moyınında uzın-şubaq jazuı bar
vazanı körsette.
— Aqırı tauıpsıñ-au, Genri! Mınau şeşuge turatın jumbaq
bolsa kerek! Bälkem, bul troyalıq jazu şığar? Bälkem, sen troya telen
tapqan bolarsıñ?
Genri vazanı asqan saqtıqpen qolına aldı.
— Solay bolsa solay da şığar. Bez bunı Priam sarayınıñ astınan
taptıq. Sınıp qalmas üşen jan-jağı taspen qorşalıptı. Özemezben
berge Afinığa ala ketermez. Beraq, bunı,— onıñ dauısında ökeneş
«sarını bar sezelde,— şet jerden äkelulere de mümken ğoy. Mısalğa,
saudagerlerde alayıq...
Ber desyatnik kem bolğandıqtan, Sofyağa küne boyı qazba basında
jumıs esteuge tura kelde. Jotanıñ soltüstek-batıs jağınan akropol
bağıtına qaray Genri jaña tereñ tranşeyänı qolğa alıp jatır yede.
Uzamay jolına zor qabırğa köldeneñ turdı. Bunı bölşekteuge
berneşe kün kette.
May ayınıñ soñğı küne tañ atıp ülgergenşe bolmay, beyne ber
zeñberekten atılğanday kün şırqau kökten şığandap ber-aq şıqtı.
Sofya üstene juqa kögelder bluzkasın, zığır yubkasın kiep, taranıp
bop qalğanı sol yede, sırttan qulaqqa tanıs tuyaq düsere yestelde. Bul suğa
tüsuden oralğan Genri bolatın. Sofya qalpağın şaşına tüyrey
saldı da, onımen berge kofe eşuge as üyge bardı.
Tañğı seruennen jüze alaburtıp turğan Genri Sofyağa köñelde
dauıspen qayırlı tañ ayttı. Sağat törtten on bes minut ketkende.
Kürek, qayla, süymenderen taratıp alğan jumısşılar öz orındarına
bettep bara jattı. Sofyanıñ brigadasın Genri jaña uçastokqa —
özdere Priam sarayı mañınan qamal qabırğasına jolıqqan jerge
jeberuge uyğarım jasadı. Olar oñtüstekke qaray qazatın boladı.
— Mına tereñdekte jumıs esteu qiındıqqa tüseyen dep tur, Genri.
Örtke şalınğan qabattıñ qalıñdığı bes futqa jetede jäne tas
seyäqtı berespeyde.
— Ülgergendereñşe qaza bereñder... Düysenbe küne tağı berneşe
qayla qosarmın.
Sağat tañğı jetege qaray jumısşılar aqırı jumsaq qabatqa da
jette. Odan soñ biektege on futtay qabırğanı boylap qazu jumısı
önemderek jüre bastadı. Şıdamsızdıq jeñgen Genri damıl-damıl
oralıp soğıp turdı.
— Äzerge yeşteñe tabılğan joq. Topırağı öte tığız yeken. Yesesene
mına ber kül qabatı ümettenderep tur. Men beraz uaqıt qalaqpen
jumıs estesem dep yedem.
Beraq, qalaqtı Genri öz qolına aldı. Onıñ bunımen meylenşe saq
jumıs estep üyrengene sonşalıq, jer qoyınında jasırınıp jatqan
qumıranı nemese vazanı berde-ber ret büldergen yemes. Körepkeldegeneñ
nätijese ne bop şığarın abırji kütken Sofya janında turğan.
Keşkene qazğannan keyen Genri sopaqşa patnasqa uqsas ülken mıs
qalqanğa kezekte. Jüreley ketep üstendege şañın sıpırıp, ber şetenen
joğarı kötere berde de, sol boyda qayta jauıp tastadı. Dereu boyın
tektegen ol Sofyağa mäñgere köz tekte.
— Sofya, anda altın jatır. Köp altın.
Sofya jalt qaradı: jumısşılar alısta yede, olar yeşteñe körmegen
de, yestemegen.
— Ne esteymez?— dep suradı sıbırlap.
— «Paydos» jareyäla.
— Tañğı sağat jetede me?!
— Bügen meneñ tuğan künem yekenen ayt. Ol jayında jaña ğana yeseme
tüsken. Yannakis bärene de tolıq jumıs küneneñ aqısın tölesen, sosın
düysenbede ber-aq köresermez. Baqılauşınıñ da aytqandarıñdı yestep,
jurtpen berge ketkenene közeñde äbden jetkez.
Sofya jumıstıñ ayaqtalğanın aldımen öz brigadasına
jareyäladı. Jumısşılardıñ quanğandarı sonşa, Sofyanıñ tuğan
kün jaylı oydan şığarğan öteregen ayağına şeyen tıñdap ülgermesten
qural-saymandarın tez-tez jinastırıp ta tastadı. Sofya kapitan
Tsirogiannisteñ, sosın Spiridon Demetriudeñ uçastoktarına bardı.
— Paydos! Jaqsılap demalıp, köñel köterulereñezge telektestek
belderemez. Tolıq jumıs künene aqı alıñızdar. Düysenbe küne
tañerteñ jolığısarmız.
Yannakis aqşa qaltasın belene bayladı. Aqşa tölegen boyda qoyın
däpterene ıqteyättap belge soğıp jattı. Sofya janında turdı.
Yannakis soñğı adammen yesep ayırısqan kezde, baqılauşı da,
basqaları da tügeldey jotadan ketken kezde, Sofya oğan:
— Yannakis, doktor Şliman Poliksena yekeueñe qosımşa demalıs
berde. Renkeydege tuıstarıña barıp qaytıñdar,— dede.
Mäz bolğan Yannakisteñ yeke yezue qulağına jette.
— Köp raqmet, hanım. Poli şeşesen sağınıp jür yede. Qazer kete
beruge bola ma?
— Bara bereñder. Sosın özdereñmen berge kapitan Tsirogianniste,
Lempessis pen Demetriude de ala keleñder. Ärqaysısına yelu
piastrdan ber, özeñde de umıtpa.
Riza bolğan däu jeget tezerley ketep, Sofyanıñ ayağın quştı. Berer
minuttan soñ sambırlasa söylesken demaluşılar yesekterene menep ap,
Renkeyge qaray tepeñ qağıp bara jattı.
Jotanıñ mañı qulaqqa urğan tanaday tınıştıqqa bölende. Olar
oñaşa qaldı.
Genri kömbene qas qaqpay qarauıldap turğan. Sofya Ğıssarlıqta
jan balası qalmağanın aytqan kezde äyelen şap berep quşaqtay aldı.
— Sen qanday suñğıla yedeñ!
— Qane, ne tapqanıñdı köreyek.
Genri paltosı men jileten şeşep, jağasın bosattı da, qalqandı
bılay ısırıp tastadı. Üstende mıs qazan men mıs tabaq jatır yede.
Odan soñ köz jauın ala jarqırağan altın flakon nazarlarına elekte.
Sofyağa dem jetpey qalğanday körende. Genri flakondı kömbeden
alıp Sofyanıñ qolına ustattı.
— Taza altın,— dede Genri dauısı dereldep. Sosın altın tostaq
pen ädeme qos tutqası bar, qayıq poşımında peşendelgen altın
kuboktı alıp şıqtı. Sofya tasqa otıra ketep, buyımdardı eşke
yubkasınıñ yetegemen ısqılay bastadı. Bular da taza altınnan
soğılğan.
— Oğan yeşqanday küdek joq,— dep qostadı onı Genri.— Al, mınau
kümes buyımdar: üş vaza, kubok pen tabaqşa. Qalay şeber jasalğan
dünieler deseñşe!
— Sonda bezdeñ tapqanımız ne närse, Genri?— dede Sofya
sıbırlap.— Bunıñ kömbe yekene anıq. beraq qalayşa bäre osınday
şağın aumaqqa sıyıp ketken?
— Äneber uzınşa mıs taspanı kördeñ be? Yeke şetende şege qağatın
tesektere bar. Meneñ oyımşa bul sandıqtı beketeten ısırmanıke
boluğa ties.
Qalaqpen asıqpay üñgep jatqan ol mıs qanjarlar men pışaqtardı
bere alıp şıqtı. Ber mezet oqıstan dauıstap jeberde de, ornınan
atıp turdı. Qolına mıstan soğılğan tört dyuymdek kelt ustap tur yede.
— Kelt!— dep ayqayladı Genri.— Sandıqtıñ kelte. Sandıqtıñ öze
örtenep ketken, al temer-tersege saqtalıp qalğan.
— Men de keşkene qazıp köreyenşe,— dep ötende Sofya.
Küyeue keşkene äre jıljıp otırdı. Sofya yeñkeyep, kömbeden ber
ülken kümes vazanı suırıp aldı. Bastarın tüyesterep, talasa-tarmasa
eşene üñelesken olar ah urıp qaldı: vazanıñ eşe tolğan asıl zattar
yeken.
— O, jasağan!— dede Sofya dauısın sozıp. Sofya talay uaqıtqa
şeyen özene öze kele almadı.
Sosın tağı da yeke altın kubok alıp şıqtı. Bulardıñ astında da
altın sırğa, saqina, tüymeler men belezekter uıs-uıs bop şaşılıp
jatır yede... Berenşe bop Genri sergede.
— Jügerep üyge bar da, qızıl şäleñde alıp kel. Bul arada jan adam
bolmağanımen saqtıñ jasağanımız artıq yetpeyde.
Üylere yeke jüz futtay ğana jerde yede, Sofya tez barıp kelde. Genri
altın flakon men kuboktardı şälege orap berde de, Sofya onı üyge
aparıp kereuet astına tığıp tastadı. Qaytıp oralğan kezende Genri
kümes vazalar men kuboktardı, altın äşekeylerde paltosına orap ta
qoyğan yeken. Onısın öze köterep, Sofyanı kömbene küzetuge qaldırıp
kette.
Üşenşe saparda ol Sofyağa asıl zattar salınğan kümes vazanı
ustatıp, köpşekteñ astına tığıp tastaudı tapsırdı.
Mıs baltalar men pışaqtardı, qalqandı Genri paltoğa oradı da,
Sofya qalğan äşekeylerde, mıstan soğılğan ısırma men keltte
qolına ustadı.
Üyge kergen boyda Genri aldımen yesekte auır kreslomen terep
qoydı. Sosın tereze japqıştardı jauıp, Sofyağa tösektege
körpelerde alıp, taza seysep jayuğa ämer yette. Kümes vazanı köterep,
eşendegesen kereuet üstene aqtardı. Munda tel baylanarlıqtay tamaşa
närseler barşılıq yede... Şaş tüyenen ustap turatın altın plastina.
Yeke ülken altın diadema. Onıñ bereue uzındığı jiırma yeke dyuymdek
altın lenta türende jasalıptı. Samay jaqtarına jete-jete
şolpıdan tağılıptı. Är şolpısı ber-beremen altın şığırşıq
arqılı üzbelesterelgen on ber altın japıraqşadan turadı yeken de,
tömende Afina beynelengen keşkene medalonmen ayaqtaladı yeken.
Al, mañday jağında altın japıraqşalarmen bezenderelgen qırıq
jete qısqa şolpı salbırap tur»
Yekenşe diademanıñ uzındığı jiırma dyuym bolıp şıqtı. Ol
tügeldey altın şaşaqtardan turadı yeken. Samay jaqtarına tutastay
altın japıraqşalardan tüzelgen segez-segez şolpıdan elenepte.
Tömende japalaq bastı Afina müsenşelere terbetelep tur.
Diademanıñ mañday jağı da qudaylardıñ altın müsenşeleremen
jäne altın japıraqtarmen bezenderelepte.
Genri berenşe diademanı joğarı köterde de, onı zor saltanatpen
Sofyanıñ basına äkep kigezde. Diadema oğan şap-şaq yeken.
— Äyel patşa Şliman! Äyel patşa Sofya! Troyalıq Yelena!— dep
ayqaylap jeberde Genri.
Qol juğış üstendege aynanıñ aldına kelgen Sofya susıldağan
altın samalğa qas qaqpay qarap qaldı. Quday müsenşelere salmaqtı
tamşıday salbırap, japıraqşalar dıbıssız derel qağadı.
— Yeşqanday muzeyden munday yeşteñe körgen yemespen!— dede Sofya
ışqına ün qatıp.
— Bundaydı bükel älemnen ezdeseñ tappaysıñ. Bular - tek qana
troyalıq dünieler!
Genri bılğarı belbeuler men qalqandardı, pışaq saptarın
äşekeyleuge qoldanılatın altın qaptırmalardı, altın sırğalar
men belezekterde, jüzekterde, juldız, japıraq, üş burış, şeñber
poşımındağı monşaqtardı tösek üstene uıs-uıs qıp tökte.
Äyelen tösek şetene otırğızıp qoyğan Genri onıñ belegene belezek
kigezep, qulağına sırğa tağıp, sausaqtarın jüzekke toltırdı. Sofya
onı beyneber tuman arasınan körgendey halge uşırap, tınısın
tartıp tım-tırıs otıra berde.
Genri Sofyanıñ aldına tezerley kette de, yernenen süyep aldı.
Janarında jalt yetken köz jası ma älde quanış uşqını ma — onı
ayıru qiın yede. Serä, quday kelbeten közbe-köz körep turğan pendeneñ
bastan keşeten kebe ber bolsa tap osınday-aq bolatın şığar.
— Janım, bul oljamızdıñ qanday mäne barın anıq añğarıp
tursıñ ba? Bul Priam Troyasın aşqanımızdıñ bultartpas dälel ğoy.
Mene, mınau Priamnıñ qazınası! Munı mansuq yetuge kemneñ däte
barmaq? Bez aqırı jeñep şıqtıq. Priamnıñ qazına qorı qolımızda
tur. Gektordıñ ölterelgenen yestegen kezde Andromahanıñ basınan
sırğıp tüseten jaltıldaq jamılğı degenemez mene, mına jatqan
altın plastina.
Sofya basın qozğağan sayın altın tender aqırın-aqırın
sıñğırlap turdı.
— Genri, asıl zattar salınğan sandıqtıñ qabırğa sırtında
qaluı qalay? Ol saraydıñ qirağan qaldıqtarınıñ arasında jatuğa
ties yemes pe yede?
— Yeger basqa bereu onı böten jerge aparıp tıqqısı kelmese, ol
sonda jatar da yede ğoy,— dep mırs yette Genri.— Şaması, ol bunı ahey
äskere qaqpadan lap bergen kezde alıp şıqsa kerek. Äyel bul
sandıqtı kötere almaydı, onı alğan yer adam boluğa ties. Özen
aheylekter ökşelep qalğanın körgen ol zel batpan sandıqtı bılay
laqtırıp tastağan ğoy. Sandıq jumsaqtau jerge barıp tüsep,
topıraqpen kömelep qalğan da, közden mäñgege tasa bolğan. Özemez de
qalqanğa kezdeysoq jolıqqan joqpız ba...
Sofya kelesem belderep bas şulğıdı.
Altın buyımdar däneñese de qurımay sol qalpında saqtalıptı, al
mıs qalqan men kümes jäne mıs buyımdar mıñ jıldıñ tozañnan
tüstere totığayın depte. Sofya döñgelek flakon men qayıq
poşımında jasalğan kuboktı jumsaq şüberekpen sürtep, jumıs
bölmesendege verstaktıñ üstene aparıp qoydı. Genri soñınan ber
adım qalmay yerep jürde.
— Köruge köz kerek!.. Troyada netken tamaşa şeberler ömer sürgen
deseñşe! Tas qalauşılıq pen zergerlek yerkekterdeñ düniedege yeñ yeske
käsebe yekenen sen beluşe me yedeñ?
— Troyada olar oydağıday yeñbek yetepte. Genri, al sonda mınalardı
qaytpekpez? Munda mıñdağan altın buyımdar, mıñdağan tüymeler
men monşaqtar bar... Olardı erektep bölep, kündelekke sipattap
jazamız ba?..
Sofya sözen jutıp, onıñ közene qadala qaradı: bolğan oqiğanıñ
mañızı olardıñ sanasına yende-yende ğana jetken-de.
— Joq! Yeşteñe de aytpaymız, yeşteñe de jazbaymız!— dede Genri
üzelde-keselde türde.— Bağa jetpes kömbemezde bul aradan qalay alıp
şığudıñ amalın ğana oylastıruımız qajet.
— Oljamızdıñ berde-beren jurtqa körsete almaymız ba sonda?
— Öytuge bolmaydı. Jaña zañ qabıldanıp ta qoyıluı mümken.
Onday jağdayda ükemet kömbene tügel känpeskeleyde.
Genri ne esteren belmey abırjıp, mazasızdanıp ketken. Yeñ durısı
bunday sätterde onımen söz talastırmau yede, beraq Sofya oyına
oralğan suraqtarınıñ basın aşıp almaqşı boldı.
— Yeger yeske zañ äle küşende bolsa, muzeyge jartısın berer me yedeñ?
Genri oğan ala közben qarap qoydı.
— Ärine,— dep sözen jalğay tüste Sofya,— özeñezge yeñ täueren
tañdap alamız ğoy: flakondı, diademalardı...
— Söytep kömbeneñ tutastığın buzamız ba?! Gomerdeñ Troyası men
Priamnıñ qazına qorın taptıq yeken dälelden özemezde özemez
ayıramız ba? Kömbene bütendey äketuemez kerek. Bez onı dünie jüzeneñ
barlıq astanalarında: Afinıda, Berlinde, Rimde, Londonda, NyuYorkte körsetemez. Bul tek mañday teremez ben armanımızğa
adaldığımızdıñ ğana öteme yemes, bul sonımen berge patşa sarayın
qazıp şığarğanımızdıñ da aydan anıq dälele.
Genri bolaşaq ömeren, jaña qazbaların osı kömbege oraylastırıp
otırğan bolatın.
— Sonda sen bunı qalay alıp ketpekseñ?
— Apollon beynelengen metopanı äketken jolmen äketem.
— Al, kapitan Teodoru Besek moynağına qaşan kelmekşe yede?
— Ber jarım aptadan soñ.
— Yendeşe qazınanı tığıp qoyudıñ amalın oylastıru qajet
şığar...
— Bulardı tazalap sürtep, surıptap, yeske köylektereñe orap jol
sandığına salıp tastaymız. Sosın men desyatnikterge mausım yeke
aptadan keyen, mäselen 14 eyünde ayaqtalatının mälem yetem. Bul
jinala beruemezge täuer jeleu boladı. Qazba jumısın berden
doğarmaymız, beraq qural-saymandardı berendep qaytar jolğa äzerley
beremez. Men munda yeşteñe qaldırmay tügel alıp ketkem kelep tur.
Qazba ayaqtaldı, pereştem. Bez degenemezge jettek. Mına kömbe, Ülken
munara, Skey qaqpası, tas töselgen jol, Priamnıñ sarayı — budan
soñ Troyanıñ ömerde bolğandığına senbeu mümken be?
Sofya diademasın alıp qoydı da, seysepke tögelgen altındardı
ber jerge jinap üye bastadı.
— Adolf Loran kelgen soñ Yevropadağı küdekşelderdeñ auızına
qum quyu üşen odan öz jumıstarımız jaylı çertejge tüserelgen aqpar
dayındap beruen ötenem. Yekeuemez berlese otırıp jotanıñ Frenk
Kalvertke tiesele jağın qosıp yeseptegendege qalğan bölegene
jasalatın qazbalar jobasın äzerleymez. Bul bolaşaq jumıstardıñ
jobası bolmaq. Kalverttermen äle-aq tatulasıp ketetenemezge tittey
de küdegem joq.
Tüne boyı olar buyımdardı tazalap, surıptap, Sofyanıñ yeske
kostyumdere men köylekterene orap sandıqqa muqeyättap salumen
şuğıldandı. Bul jumıs tek tañ bozarıp atqan kezde ğana ayaqtaldı.
Genri kündelegen äkelep, jiırma betteyen toltırdı. Beraq, berde-ber
sipattama jasağan joq. Genrideñ iığınan üñele qarağan Sofya onıñ
jele-jortqan qalamına azar elesep otırdı. Ol ber jazğanın qayta
sızıp äurege tüsep jatqan — burın kündelegen yeşqaşan bulayşa
şatpaqtap körgen yemes-te. Meylenşe abdırap, äbegerlenep otırğan.
Asa bay kömbe tabılğanın aytqısı-aq kelede, qay jerden tabılğanın
körsetuge quştarlanadı, beraq kömbeden ne tabılğanın habarlaudan
at-tonın ala qaşadı. Qiın şarua yekene anıq! Sofya onıñ iığına
qolın qoydı.
— Bolaşaqta mına kündelekke köz jebergen adam seneñ Priam
patşanıñ qazınasın qay jerden, qaşan tapqanıñdı aytpay-aq
añğaratın boladı. Al, yende uyıqtayıq. Äbden deñkeledek qoy.
Sandıqtı kelttep, yubkalarımmen bürkep, tükperge qaray ısırıp
qoydım.
Genri kündelegen jauıp, jumıs bölmesene aparıp tastadı.
— Bügen jeksenbe ğoy. Bezde oyatuğa yeşkem de kelmeyde,— dede Sofya
uyqılı-oyau ünmen.
Şarualar yegen orağına keresken-de. Genrideñ qarauında alpıs
jumısşı ğana qaldı.
— Mağan da kerege osı,— dede ol Sofyağa.— Qazer aldımda turğan
mendet bereu ğana, ol — Skey qaqpasınıñ oñtüstek jağındağı
qorğanıs qabırğaların aqırına şeyen arşıp şığu. Meneñ
maqalalarım men ketaptarımnan keyen Troyağa qaray täu yetuşeler
şubıra bastaytındıqtan, saraydı, äserese üsteñge jağında keyennen
salınğan qurılıstarı joq jiırma futtıq bölmesen, äle de
qazıñqırasam deymen.
Ülken munaranıñ batısı men soltüstek-batısınan jürgezelgen
tranşeyälardı ber-beremen jalğauğa kederge kelterep turğan biek
jardı opıru üşen ağaş üyleren qulatularına tura kelde.
— Qanday ökeneşte. Bez onda köptegen baqıttı künder ötkezep yedek,
ol köptegen quanışımızğa kuä bolıp yede,— dep ökende Sofya.
— Yeger arheolog bop qalatın bolsañ onday baqıttı künder bezge
äle talay kezeger. Al, bez serä yende ömer boyı arheolog bolıp qalğan da
şığarmız,— dede Genri.
Kömbe jaylı bereudeñ berdeñe belep qoyuı adam senbeyten närse yede!
Äuele olar bunı jumısşılardıñ jeke bastarınıñ mazasızdığı
şığar dep joramaldağan: öytkene, jumısşılar oraqtan keyen
özdereneñ munda qaytıp oralmaytındarın, jotanı tıp-tipıl ğıp
qazu seyäqtı qızıq-şıjığı aralas jumıspen yende onşa uzaq
şuğıldanbaytındarın belep jürgen.
Genri jumıs kölemen ıqşamdap, Yannakis qol arbalardı tazalap,
maylap, jolğa äzerlep jatqan. Osınıñ saldarınan qazbadağılardıñ
köñel auanına azdı-köpte özgeres yenep, jurttıñ meneze türlengene
bayqalıp ta qalğan. Qabırğanı tazalau barısın körep qaytuğa kelgen
Genri men Sofya grek jumısşılarınıñ özderene oqşıraya
qaraytının sezep jürde. Türekter özara sıbır-küber äñgeme aytıp
turadı da, bular jaqındasa qoya qoyadı. Genri ber şataqtıñ şıqqalı
jatqanın sezde. Baqılauşı Ämin äpende bularmen kezdesken kezde de,
yeñ täuer degen oljalardı bılq yetpesten muzeyge bölep alıp jatqan